ĐỌC LẠI VÀ SUY NGẪM. Con đường đưa Việt Nam tới văn minh. Giáo sư Cao Huy Thuần trao đổi trên VietNamNet: "... một dân tộc văn minh là một dân tộc có văn hóa cao, nghĩa là năng động,
nghĩa là không trì trệ, trên mọi phương diện, vật chất cũng như tinh
thần, đầu óc cá nhân cũng như tổ chức xã hội, quyền lực, tiến bộ cùng
với xu hướng của thế giới, nhưng không quên rằng mỗi người đều là con
cháu thừa tự." "... một tập thể không thể văn minh nếu con người trong đó không văn minh.
Giáo dục, chính là để đào tạo nên những con người văn minh. Và thế nào
là con người văn minh? Là biết yêu chân, thiện, mỹ. Yêu sự thật, yêu cái
tốt, cái đẹp." "... con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc không cách nào khác dân
chủ. Bắt đầu bằng thực tâm muốn thực hiện dân chủ. Rồi có thể không
vội. Dân chủ hóa lần hồi. Nhưng làm đừng khác nói. Và người dân cứ lấy
sáng kiến mà làm. Bước tới chứ đừng bước lui..." (Xuân mới, ảnh Tuấn Kiệt)
Đọc thêm: http://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/214677/con-duong-dua-viet-nam-den-van-minh.html
CON ĐƯỜNG ĐƯA VIỆT NAM ĐẾN VĂN MINH
Con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc không cách
nào khác. Chỉ có bước tới chứ đừng bước lui.
LTS: Góp phần bàn luận tiếp câu chuyện mà nhà văn Nguyễn Quang Thiều đã đặt ra dịp đầu năm
mới “Con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc”, Tuần Việt Nam xin đăng
bài viết của GS Cao Huy Thuần để bạn đọc cùng tham khảo.
Lẫn lộn giữa “văn minh” và “văn hóa”
"Thế nào là một dân tộc văn
minh?", muốn trả lời câu hỏi ấy phải trả lời câu hỏi: "Thế nào là văn
minh? Văn minh là gì?". Riêng định nghĩa này thôi, bao nhiêu là phức tạp.
Có ai đồng ý với ai đâu? Mỗi tác giả lớn có một giải đáp riêng, lắm khi trái
ngược từ căn bản.
Điểm căn bản đầu tiên là sự dùng lẫn
lộn giữa "văn minh" và "văn hóa" - "civilisation"
và "culture" - mà "văn hóa" lại cũng gây bất đồng trong
định nghĩa.
Lịch sử của hai từ "văn
minh" và "văn hóa" rất dài, rất xưa ở Âu châu. Lúc đầu,
"văn minh" bao hàm hai lĩnh vực: vật chất và tinh thần. Rồi từ
"văn hóa" xuất hiện, và nhiều tác giả có khuynh hướng phân biệt, trao
phần tinh thần cho văn hóa, phần vật chất cho văn minh.
Văn minh là gì? Có người nói:
"đó là đường sá, hải cảng, bờ sông". Nhưng người khác bác bỏ:
"văn minh là phải có một tối thiểu khoa học, nghệ thuật, trật tự, đạo
đức..." Nghĩa là tất cả những gì mà con người thu thập được như vốn liếng
đã tạo ra. Vậy điểm đầu tiên phải ghi là biên giới giữa tinh thần và vật chất
không rõ ràng: văn minh là tinh thần hay vật chất, hay lẫn lộn cả hai?
Điểm thứ hai là việc sử dụng từ
"văn minh" cho cá nhân hay tập thể. Ta có thể nói: "một người
văn minh"? Hay chỉ nên dùng từ ấy cho một xã hội, một nước, một vùng?
Thông thường, ta vẫn nói: "Đừng
nhổ nước miếng bừa bãi, hãy cư xử như một người văn minh". Ấy là nói về cá
nhân. Và ta lại nói: "Văn minh Trung Hoa khác với văn minh Nhật Bản",
"văn minh Tây phương không giống văn minh Đông phương".
Ấy là nói về tập thể. Bây giờ, từ
"văn minh" hay dùng cho tập thể. Chẳng hạn quyển sách danh tiếng một
thời và hứng chịu chỉ trích cũng lắm của Samuel Huntington mang nhan đề là
"Va chạm giữa các nền văn minh". Câu hỏi đặt ra - một "dân tộc
văn minh" - nằm trong nghĩa tập thể này.
Thế nhưng nó lại gợi ra một vấn đề
lý thuyết sôi nổi, và đây là điểm phải ghi thứ ba: Nói rằng một "dân tộc
văn minh", thế chẳng phải hàm ý rằng có những dân tộc không văn minh sao?
Vậy thì thế nào là một dân tộc không văn minh? Lấy tiêu chuẩn gì chính xác để
phân biệt? Nói như thế cũng hàm ý rằng có nấc thang giá trị để phê phán: dân
tộc này văn minh cao hơn dân tộc kia. Thế nào là cao, thế nào là thấp, dựa trên
tiêu chuẩn gì?
Tôi đọc ba tác giả được xem là bậc
thầy, không phải chỉ ở Pháp mà cả trên quốc tế. Trước hết là nhà sử học Jacques
Le Goff. Về thắc mắc thứ nhất, tinh thần hay vật chất, ông trả lời: "Cái
đẹp, công lý, trật tự...". Nghĩa là những yếu tố tinh thần. Xin trích
nguyên văn: "Văn minh dựa trên sự tìm tòi và thể hiện của một giá trị cao
hơn, trái với văn hóa được xem như là toàn thể những tập tục và những thái độ.
Văn hóa nói chuyện dưới đất, văn minh siêu việt trên cao. Cái đẹp, công lý,
trật tự....Các nền văn minh được xây dựng trên những yếu tố đó. Ví dụ việc sử
dụng đất: văn hóa sản xuất ra lợi ích, gạo, trong khi văn minh sản sinh ra cái
đẹp bằng cách tạo vườn".
Ông nói: vườn Nhật khác với vườn
Tàu, và cái khác ấy chịu ảnh hưởng của tôn giáo và tâm linh. Vườn Anh cũng khác
với vườn Pháp. Một bên tôn trọng vẽ thiên nhiên, dễ gợi lên tình cảm lãng mạn,
mơ mộng; một bên bài trí có hệ thống, ngay hàng thẳng lối, biểu lộ tinh thần
duy lý của con cháu Descartes. "Văn hóa đặt ưu tiên cho ý nghĩ về thực
dụng, về an ninh, về giàu có, khác với văn minh đặt giá trị trên tâm linh và
thẩm mỹ" (Le Monde 23-1-2014).
Đặt văn minh trên tiêu chuẩn tinh
thần như vậy, không thể nói văn minh nào cao hơn văn minh nào. Ai dám nói vườn
Anh đẹp hơn vườn Pháp, vườn Tàu cao cấp hơn vườn Nhật? Thế nhưng phần đông định
nghĩa ngày nay không đặt văn minh ở trên cao, văn hóa ở dưới thấp như vậy. Văn
minh, theo phần đông, liên quan đến những yếu tố vật chất hơn là tinh thần, tuy
rằng không phải gạt bỏ hoàn toàn yếu tố tinh thần. Chỉ định nghĩa như vậy mới
bảo vệ được quan điểm cho rằng có văn minh cao, văn minh thấp.
Nhưng đó là nói về Âu châu từ thế kỷ
17, 18. Nếu đặt vấn đề tiến bộ trên bình diện lịch sử cả nhân loại thì tiến bộ
là gì? Tôi tìm đến ông thầy thứ hai, Claude Lévi-Strauss. Nhà nhân chủng học
này phân biệt hai loại xã hội: "xã hội lạnh" và "xã hội
nóng". "Xã hội lạnh" hoạt động như đồng hồ, "xã hội
nóng" hoạt động như động cơ hơi nước.
Các "xã hội lạnh" (xã hội
tiền sử chẳng hạn) có văn hóa nhưng không có lịch sử vì chỉ lặp đi lặp lại y
hệt, từ thế hệ này qua thế hệ khác, tránh mọi thay đổi về kỹ thuật, cách sống,
thân tộc hay cách tổ chức quyền lực. Các "xã hội lạnh" có khuynh
hướng sẽ biến mất, bị nuốt, bị phá hủy bởi các "xã hội nóng". Ngày nay,
ai cũng biết "xã hội nóng" là các xã hội nào. Ai cũng biết xã hội nào
năng động, sáng tạo trong mọi lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, kinh tế, mỹ thuật,
giáo dục, tổ chức xã hội... Và ai chắc cũng lo, không biết xã hội ta có đang
nguội dần không? Hôm nay cái đồng hồ đều đặn gõ 12 tiếng, ngày mai cũng đều đặn
leng keng 12 tiếng y hệt, và ngày kỉa, ngày kia, ngày kìa cũng vẫn 12 tiếng ấy,
biết rồi khổ lắm nói mãi.
Làm tổng hợp trên các điều vừa nói -
vật chất và tinh thần, cá nhân và tập thể, tiến bộ và trì trệ - tôi đi đến kết
luận của một ông thầy thứ ba, nhà xã hội học Edgar Morin: "Văn hóa là toàn
thể những niềm tin, những giá trị đặc thù của một tập thể riêng biệt. Văn minh
là những gì có thể thuyên chuyển từ tập thể này qua tập thể khác: kỹ thuật, kiến
thức, khoa học…Chẳng hạn văn minh Tây phương mà ngày nay đã lan ra toàn cầu
hóa, là một văn minh được định nghĩa là toàn thể những phát triển về khoa học,
về kỹ thuật, về kinh tế".
Nhưng ông nói thêm một điều quan
trọng: "Và chính văn minh Tây phương ấy ngày nay đang mang đến nhiều hậu
quả tiêu cực hơn là tích cực. Đây là điều cần phải cải tổ, nghĩa là cần phải có
một chính sách văn minh".
Đoạn sau trùng ý với Lévi-Strauss.
Nhà nhân chủng học này mượn từ "entropie" trong nhiệt động học để nói
rằng văn minh có khuynh hướng tiến đến tình trạng xáo trộn của hệ thống: gia
tốc dân số, tranh chấp xã hội, cạnh tranh kinh tế, đụng độ vũ trang, chạy đua
khí giới, chiến tranh, vắt kiệt tài nguyên, phá hủy thiên nhiên, tiêu thụ phung
phí... Làm sao chữa lại những hậu quả "tiêu cực" ấy? Lévi-Struss cậy
đến văn hóa, và văn hóa theo ông là tâm linh, đạo đức, triết lý, nghệ thuật và
chính trị.
Chính trị theo nghĩa nguyên thủy của
Hy Lạp ngày xưa: là cách tổ chức nhà nước thế nào để đạt được phúc lợi chung.
Ta thấy đó, ta trở lại với những gì ta nói từ đầu: sự lẫn lộn giữa văn hóa và
văn minh.
Văn minh và dân chủ
Vậy thì tôi cũng đành lẫn lộn thôi.
Suy nghĩ như một người Việt Nam trong bối cảnh hiện nay của Việt Nam, tôi trả
lời rằng một dân tộc văn minh là một dân tộc có văn hóa cao, nghĩa là năng
động, nghĩa là không trì trệ, trên mọi phương diện, vật chất cũng như tinh
thần, đầu óc cá nhân cũng như tổ chức xã hội, quyền lực, tiến bộ cùng với xu
hướng của thế giới, nhưng không quên rằng mỗi người đều là con cháu thừa tự.
Tôi xin cắt nghĩa mấy chữ sau cùng.
Mỗi sáng tạo, hủy diệt, hay mỗi biến chuyển của một nền văn minh đòi hỏi phải
có thời gian.
Vì vậy, trong lịch sử các văn minh,
cũng như trong nếp suy nghĩ về văn minh, ý nghĩa thừa tự là căn bản. Một nền
văn minh được xây dựng lần hồi, làn sóng này tiếp theo làn sóng khác, về giá
trị, về tập tục, về niềm tin. Phải có thời gian để biến chuyển và để củng cố.
Để thâu nhận từ bên ngoài và để bảo tồn tận bên trong. Hiện nay, cách mạng tin
học và tình trạng toàn cầu hóa có khuynh hướng đồng hóa hết thảy mọi nền văn
minh. Nếu chạy theo "văn minh kỹ nghệ", tiến bộ vật chất một cách mù
quáng, không chừng ta thắp một cây hương cho tổ tiên nào không phải là của ta.
Riêng về mối tương quan giữa tập thể
và cá nhân, phải nhấn mạnh rằng một tập thể không thể văn minh nếu con người
trong đó không văn minh. Giáo dục, chính là để đào tạo nên những con người văn
minh. Và thế nào là con người văn minh? Là biết yêu chân, thiện, mỹ. Yêu sự
thật, yêu cái tốt, cái đẹp. Chỉ nói sự thật mà thôi, thế nào là yêu sự thật? Là
ghét giả dối. Giáo dục là không dạy con trẻ đưa nói láo lên thành hệ thống cai
trị.
Nhưng muốn có một nền giáo dục như
vậy, tất nhiên phải đặt chính trị lên hàng đầu. Bởi vì chính trị chỉ huy giáo
dục. Xưa nay nhà trường chỉ có hai loại: nhà trường dạy phán đoán và nhà trường
không dạy phán đoán. Loại nhà trường sau là để minh họa.
Cho nên, cuối cùng, con đường phát
triển đi đến văn minh của dân tộc không cách nào khác dân chủ. Bắt đầu bằng
thực tâm muốn thực hiện dân chủ. Rồi có thể không vội. Dân chủ hóa lần hồi. Nhưng
làm đừng khác nói. Và người dân cứ lấy sáng kiến mà làm. Bước tới chứ đừng bước
lui.
Và thấy rằng xu hướng dân chủ là
không tránh được, không trước thì sau thôi, bánh xe lịch sử sẽ nghiền nát mọi
chướng ngại.
GS. Cao Huy Thuần
(từ Pháp)Video yêu thích
Meditation Deep Relaxation
http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam
Trở về trang chính
hoangkim vietnam, hoangkim, hoangkimvietnam, Hoàng Kim, Ngọc Phương Nam, Chào ngày mới Thung dung, Dạy và học, Cây Lương thực, Tin Nông nghiệp Việt Nam, Food Crops, foodcrops.vn, Cassava in Vietnam, Cassava News, VietnamAfricaCassavaRice, Cassava News, Khát khao xanh, Dayvahoc, Học mỗi ngày, Danh nhân Việt , Food Crops News, Điểm chính, CNM365, Câu chuyện ảnh, 5 phút thư giản, Kim LinkedIn, KimTwitter, KimFaceBook Đọc lại và suy ngẫm, Việt Nam tổ quốc tôi, Tình yêu cuộc sống, Thơ cho con
